2024թ.-ի հոկտեմբերի 25-ին Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ ընթացող«Հայաստանում արդարադատության ոլորտի բարեփոխումների մշտադիտարկում» (#JUREMONIA www.juremonia.am) ծրագրի շրջանակներում Եվրասիա միջազգային համալսարանում մեկնարկեց արդարադատության մատչելիության թեմայով ամենամյա միջազգային կլոր-սեղան քննարկումը։ Միջոցառման օրվա ընտրությունը խորհրդանշական էր, քանի որ Եվրոպայի խորհրդի և Եվրոպական հանձնաժողովի համատեղ նախաձեռնությամբ Արդարադատության եվրոպական օրը նշվում է հոկտեմբերի 25-ին։ Որպես ամենամյա միջոցառում՝ կլոր-սեղան քննարկման նպատակն է հարթակ ստեղծել պրակտիկ աշխատողների, քաղաքացիական հասարակության և գիտնականների միջև` արդարադատության ևիրավունքի գերակայության արդի հարցերի շուրջ բաց քննարկման և բազմակողմ միջդիսցիպլինար երկխոսությունների համար:
2024 թվականի անդրանիկ կլոր-սեղան քննարկումը նվիրված էր Արդարադատության մատչելիության նոր մշակված մոդուլային ծրագրի ներկայացմանը: Ծրագրի հայեցակարգը ենթադրում է մասնակիցներին միջդիսցիպլինար արդի գիտելիքների ապահովում, կոշտ և փափուկ հմտությունների զարգացում, ինչպես նաև իրավաբանության ոլորտում և դրանից դուրս նորարարական մոտեցումների ներկայացում: Արտացոլելով միջդիսցիպլինար մոտեցումը և նպատակ ունենալով հստակեցնել արդարադատության հասանելիության թեմայի լայն դաշտի շրջանակները՝ 2024 թվականի առաջին կլոր սեղանն ուներ երեք հիմնական շեշտադրումներ.
(1) Միջազգային և Եվրոպական իրավունք և արդարադատության մատչելիություն.
(2) իրավունքից բացի արդարադատության մատչելիության հետ կապված միջառարկայական խնդիրներ, և
(3) արդարադատության և իրավական կրթության հասանելիություն:
Միջոցառումը սկսվեց ԵՄՀ ռեկտոր պրոֆ. դոկտոր Սուրեն Օհանյանի ողջույնի խոսքի փոխանցմամբ, որին հաջորդեց Հայաստանում ԵՄ պատվիրակության ղեկավար, Նորին Գերազանցություն դեսպան Վասիլիս Մարագոսի բացման խոսքը: Իր բացման խոսքում Ն.Գ. դեսպան Մարագոսն ընդգծել է, որ արդարադատության ոլորտի բարեփոխումները շարունակում են մնալ ԵՄ-Հայաստան համագործակցության կիզակետում և անդրադարձել է մի շարք կարևոր հարցերի, որոնք ընդգծում են արդարադատության հասանելիության թեմայի բարդությունը։ Մասնավորապես, դեսպանն ընդգծել է պատշաճ ընթացակարգերի հիման վրա իրավաբանի մասնագիտության հասանելիության կարևորությունը (որպես արդարադատության մատչելիության նախապայման), մասնագիտական կարողությունների զարգացման և իրավաբանական կրթության կենսական նշանակությունը՝ ամենաբարձր չափանիշներին և հիմնարար սկզբունքներին համապատասխան՝ ուշադրություն դարձնելով իրավական կարգավորման նոր ձևավորվող ոլորտներին առնչվող մարտահրավերներին (օրինակ՝ շրջակա միջավայրը, անձնական տվյալների պաշտպանությունը և արհեստական ինտելեկտը) և ընդգծեց քաղաքացիակենտրոն արդարադատության կարևորությունը։ Նա նաև ընդգծեց, որ ամուր, թափանցիկ և հաշվետու արդարադատության համակարգի կառուցման համար անհրաժեշտ է բաց և արդյունավետ երկխոսություն զարգացնել քաղաքականություն մշակողների, քաղաքացիական հասարակության և ակադեմիական շրջանակների միջև:
Հաջորդիվ «Սոցիալական արդարություն» ՀԿ նախագահ, JUREMONIA ծրագրի կոնսորցիումի անդամ պարոն Արշակ Գասպարյանը ողջունեց կլոր-սեղան քննարկման մասնակիցներին, ներկայացրեց JUREMONIA ծրագիրը, գործառույթների ծածկույթը, շնորհված այլ ենթադրամաշնորհների շարքում ԵՄՀ կողմից իրականացվող ակադեմիական MAJust ենթադրամաշորհի առանձնահատկությունները: Ա. Գասպարյանը ընդգծեց դրա նպատակների համապատասխանությունը JUREMONIA ծրագրի նպատակներին և վերահաստատեց ընթացող դատաիրավական բարեփոխումները դիտարկելու և արդարադատության մատչելիությունը հեշտացնելու և խթանելու կարողությունների հզորացման համար քաղաքացիական հասարակության և ակադեմիական համայնքի միջև կապի կարևորությունն ու փոխշահավետությունը:
Պանելային քննարկումները կազմակերպվեցին փորձագիտական քննարկումների ձևաչափով, որը վարում էր MAJust ծրագրի ակադեմիական համակարգող դոկտոր Աննա Խվորոստիանկինան:
Առաջին քննարկումը բացեց ԵՄ-Հայաստան Քաղաքացիական հասարակության պլատֆորմի համանախագահ, «Իրավունքի Եվրոպա միավորում» ԻՀԿ հիմնադիր և նախագահ տիկին Լուսինե Հակոբյանը: Տիկին Հակոբյանը ներկայացրեց Հայաստանում արդարադատության ոլորտի բարեփոխումները, դրանց ձեռքբերումներն ու ձախողումները քաղաքացիական հասարակությանտեսանկյունից: Ընդգծելով ԵՄ-Հայաստան CEPA-ի պատշաճ իրականացման և ներպետական իրավական համակարգի եվրոպականացման համար իրավունքի գերակայության ամրապնդման կենսական նշանակությունը՝ նա վերհանեց բարեփոխումների իրականացման գործընթացներում առկա հիմնական մարտահրավերներն ու խնդիրները, այդ թվում՝ պատշաճ քաղաքականության մշակման խնդիրները՝կարիքների վերլուծություն և ռազմավարական առաջնահերթություն, քաղաքականության իրականացման գործընթացում մոնիտորինգի և գնահատման (ան)արդյունավետությունը և քաղաքացիական հասարակության մոնիտորինգի և մասնակցային կարողությունների հետագա զարգացման կարևորությունը: Նա նաև ընդգծեց քաղաքացիական հասարակության և ակադեմիական շրջանակների միջև ամուր գործընկերության ներուժը:
Միջազգային մարդասիրական և մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքի փորձագետ, Հայաստանի միջազգային իրավունքի ասոցիացիայի համահիմնադիր պարոն Իգոր Միրզախանյանն անդրադարձավ միջազգային մակարդակով արդարադատության մատչելիության արդի խնդիրներին։ Նա ընդգծեց ապագա մասնագետներին ոչ միայն մարդու իրավունքների պաշտպանության դասական գործիքներին (օրինակ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան) ծանոթացնելու կարևորությունը, այլև միջազգային իրավունքում առկա գործիքների և մեխանիզմների ավելի լայն շրջանակի ուսումնասիրությունը:
Կլոր սեղանի կազմակերպիչների համար պատիվ էր հյուրընկալել Ռաուլ Վալլենբերգ ինստիտուտի միջազգային փորձագետ, Արդարադատության հասանելիության թեմատիկ ոլորտի ղեկավար պարոն Ջոշ Օունստեդին: Պարոն Օունսթեդի մասնակցությունը թույլ տվեց առավել խորությամբ ծանոթանալ արդարադատության հասանելիության խնդիրների համապարփակ և բազմաչափ վերլուծության մեջզարգացման ուսումնասիրությունների դերին, հատկապես ամբողջ աշխարհում քաղաքականության մշակման և արդարադատության բարեփոխումներին զարգացման դերակատարների աջակցության լույսի ներքո:
Երկրորդ քննարկումը կենտրոնացած էր արդարադատության մատչելիության միջառարկայական ասպեկտների վրա: Այն հարուստ էր տարբեր տեսակետներով և նորարարական քննարկումների թեմաներով, քանի որ այն լույս էր սփռում այն հարցի վրա, թե ինչպես կարող է արդարադատության հասանելիության ընկալումն օգտվել այլ ոլորտների գիտելիքից, մասնավորապես՝ հասարակական գիտությունների, քաղաքագիտության, բնապահպանական գիտությունների և բժշկության ոլորտներից:
Առաջին ներկայացման մեջ քրեական իրավունքի և իրավական կրթության նշանավոր փորձագետ պրոֆ. դոկտոր Թոմաս Կրուսմանը քննարկեց ընտանեկան բռնության դեպքերում արդարադատության մատչելիության բարդ և բազմաշերտ խնդիրները: Նա ցույց տվեց մի կողմից հոգեբանության, սոցիոլոգիայի, մշակութաբանության, մյուս կողմից՝ միջազգային իրավունքի, քրեական իրավունքի, դատավարության և քրեագիտության հարցերի խորը միահյուսվածությունը։
Բնապահպանական իրավունքի, շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և շրջակա միջավայրի ռազմավարական գնահատման միջազգայնորեն ճանաչված փորձագետ դոկտոր Գայանե Աթոյանը քննարկեց բնապահպանական արդարադատության հայեցակարգը և արդարադատության մատչելիության խնդիրները բնապահպանական իրավունքի գործերում: Նա շեշտեց, որ բնապահպանական և կլիմայական դատավարությունները մասնագիտական իրավական փորձաքննության աճող ոլորտ են, որը պահանջում է ամուր և բազմամասնագիտական հմտություններ ապագա իրավաբաններից:
Դոկտոր Վալենտինա Գևորգյանը՝ քաղաքագետ, հետազոտող և համալսարանի դասախոս, կարևորեց քաղաքագիտության կարևորությունն արդարադատության մատչելիության ուսումնասիրության և դասավանդման գործում և, ընդհանուր առմամբ, ռազմավարական քաղաքականության մտածողության զարգացման և բարեփոխումների գործընթացների խորը ընկալման կարևորությունը հատկապես վարքագծային փոփոխություններ պահանջող ոլորտներում: Նա ընդգծեց, որ քաղաքագիտությունը տրամադրում է համապատասխան մեթոդաբանական և վերլուծական գործիքակազմ, որն անփոխարինելի է ինչպես պետական մարմինների կողմից արդարադատության մատչելիության ոլորտում քաղաքականություն մշակելու, այնպես էլ քաղաքացիական հասարակության կողմից բարեփոխումների իրականացման արդյունավետ մոնիտորինգի համար:
Դոկտոր Աննա Հովհաննիսյանն ընդգծեց գենետիկայի և արդարադատության մատչելիության խնդիրների փոխկապակցման գրեթե չուսումնասիրված դաշտը: Ընդգծելով դատական գենետիկայի ոլորտում պրոֆեսիոնալ փորձագետների և գենետիկայի գործիքակազմին տեղյակ իրավաբանների պակասը՝ նա շեշտեց պրակտիկայի և գիտության միջև միջառարկայական համագործակցության կարևորությունը:
Կլոր սեղանն ավարտվեց դասախոսների համար կազմակերպված ներքին աշխատաժողովով, որի նպատակն էր զարգացնել ապագա իրավաբանների մասնագիտական հմտությունները և գիտության դերնարդարադատության մատչելիության ապահովման գործում՝ այդ թվում անվճար իրավաբանական օգնություն տրամադրելու միջոցով: Ընդգծվեց, որ հնարավոր չէ հասնել արդարադատության մատչելիության՝ առանց համապատասխան, արդի և բարձրորակ իրավաբանական կրթության։
Հիմնական բանախոսների ելույթներն աշխույժ քննարկումներ նախաձեռնեցին, որոնք ոչ միայն անդրադարձան արդարադատության մատչելիության գործնական խնդիրներին, այլև խթանեցինիրավունքի փիլիսոփայական հիմքերի, իրավական մտածելակերպի և իրավական մտածողության առանձնահատկությունների և խորհրդային ժամանակների արմատական դոգմատիկ պոզիտիվիզմի ազդեցության ։ իրավական պրակտիկայի և գիտության, իրավական փաստարկների առանձնահատկությունների, օրենսդրական կարգավորման որակի և իրավունքի «անօրինականության» խնդրի, ինչպես նաև առաքելության և. իրավաբանի մասնագիտության էթիկական չափանիշների մասին խորը մտածողությունը:
Կլոր սեղանի ժամանակ արտահայտված և մշակված գաղափարներն ինտեգրված են MAJust ծրագրին: 2025 թվականից ծրագիրը փորձնական կիրականացվի մոդուլային հիմունքներով՝ սերտիֆիկատների վրա հիմնված կարճ ինտենսիվ և հանրության համար բաց դասընթացների ձևաչափով: